Dziedziczenie ustawowe to tryb przejmowania majątku po zmarłym, który ma zastosowanie w przypadku braku ważnego testamentu. Oznacza to, że jeżeli spadkodawca nie sporządził testamentu, sporządzony dokument jest nieważny, albo gdy osoby powołane do dziedziczenia testamentowego odrzuciły spadek lub nie mogą być spadkobiercami – do gry wchodzi dziedziczenie z ustawy, czyli według reguł określonych przez kodeks cywilny.
Ustawodawca uregulował zasady dziedziczenia ustawowego w Księdze czwartej kodeksu cywilnego – „Spadki”. W jej przepisach znajdują się szczegółowe normy dotyczące kolejności dziedziczenia, kręgu osób, którym spadek przypada z ustawy, zasad dziedziczenia w częściach równych, a także sytuacji, w których spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy albo Skarbowi Państwa.
Kiedy stosuje się dziedziczenie ustawowe?
Do dziedziczenia ustawowego dochodzi przede wszystkim w trzech sytuacjach:
- Brak testamentu – spadkodawca nie sporządził dokumentu określającego, kto ma po nim dziedziczyć.
- Nieważność testamentu – dokument nie spełnia formalnych lub materialnych wymogów ważności.
- Niedojście spadkobierców testamentowych do dziedziczenia – np. zmarli wcześniej, zostali wyłączeni od dziedziczenia, nie przyjęli spadku lub odrzucili go.
W takich przypadkach cały spadek lub jego część przypada osobom z kręgu spadkobierców ustawowych – według kolejności przewidzianej w kodeksie cywilnym.
Kolejność dziedziczenia ustawowego – 5 grup spadkobierców
I grupa: dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek
W pierwszej kolejności do dziedziczenia z ustawy powołani są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych, przy czym udział spadkowy małżonka nie może być mniejszy niż 1/4 całości spadku, nawet jeśli dzieci jest więcej.
Przykład: Spadkodawca pozostawił żonę i troje dzieci. Spadek zostanie podzielony tak, że żona otrzyma 1/4, a dzieci – pozostałe 3/4 po równo (czyli po 1/4 każde).
Jeśli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, przypadający mu udział spadkowy przypada jego dzieciom w częściach równych – stosując zasadę reprezentacji.
Dziecko przysposobione oraz jego zstępni dziedziczą na takich samych zasadach jak biologiczne dzieci – ponieważ przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym zgodnie z ustawą.
II grupa: małżonek, rodzice, rodzeństwo spadkodawcy i ich zstępni
Jeżeli brakuje dzieci, do dziedziczenia ustawowego dochodzi małżonek spadkodawcy oraz jego rodzice. W tej konfiguracji udział spadkowy każdego z rodziców wynosi 1/4, a małżonkowi przypada pozostała połowa spadku.
Gdy jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, część, która by mu przypadła, przypada rodzeństwu spadkodawcy. Jeżeli natomiast rodzeństwo także nie żyje, udział spadkowy przypada ich dzieciom w częściach równych.
Przykład: Spadkodawca pozostawił żonę, matkę i trzy siostry. Ojciec nie żyje. Wówczas żona otrzyma 1/2, matka 1/4, a siostry – łącznie 1/4 (po 1/12 każda).
W przypadku dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem udział spadkowy małżonka zawsze wynosi połowę spadku, niezależnie od liczby innych współspadkobierców z tej grupy. Daje to ochronę osobie, która współtworzyła majątek wspólny.
III grupa: dziadkowie spadkodawcy i ich zstępni
W braku małżonka, dzieci, rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych spadek przypada dziadkom spadkodawcy. Spadek przypada dziadkom spadkodawcy w częściach równych.
Jeśli dziadkowie spadkodawcy nie dożyli otwarcia spadku, udział spadkowy przypada ich dzieciom. Jeżeli z kolei dzieci dziadków również nie żyją, udział przypada wnukom, a w dalszej kolejności – prawnukom. W braku takich osób udział przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.
IV grupa: dzieci małżonka spadkodawcy (pasierbowie)
Pasierbowie mogą dziedziczyć z ustawy wyłącznie w sytuacji, gdy oboje ich biologiczni rodzice nie dożyli otwarcia spadku, a brak jest osób z wcześniejszych grup.
Dziedziczenie przez dzieci małżonka spadkodawcy nie zależy od relacji emocjonalnej, ale wyłącznie od formalnego pokrewieństwa powstałego przez zawarcie małżeństwa.
V grupa: gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy / Skarb Państwa
W przypadku braku jakichkolwiek krewnych lub pasierbów spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.
Jeśli nie da się ustalić ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub zamieszkiwał on za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa. Jest to ostateczne zabezpieczenie, by majątek nie pozostał bez właściciela.
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
Choć małżonek należy do grona pierwszych spadkobierców, może być wyłączony od dziedziczenia w razie, gdy spadkodawca wystąpił za życia o orzeczenie rozwodu lub separacji, a żądanie to było uzasadnione.
Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Termin na wytoczenie powództwa wynosi 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, ale nie dłużej niż rok od otwarcia spadku.
Udział w majątku wspólnym a dziedziczenie
W przypadku istnienia majątku wspólnego małżonków zgodnie z art. 43 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego każdemu z małżonków przysługuje połowa majątku wspólnego. Oznacza to, że do masy spadkowej wchodzi tylko połowa wspólnego majątku, druga połowa pozostaje własnością żyjącego małżonka.
Czy można odrzucić spadek?
Spadkobierca może odrzucić spadek w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swojego powołania. Wówczas spadek przypada kolejnym osobom w kolejności dziedziczenia.
Przykład: Jeśli dziecko odrzuci spadek, jego udział przypada jego dzieciom w częściach równych.
Postępowanie spadkowe – sądowe lub notarialne
Aby nabyć prawa do spadku, konieczne jest przeprowadzenie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku przed sądem lub sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia u notariusza.
Pamiętać należy, że dziedziczenie ustawowe odbywa się według przepisów obowiązujących w chwili otwarcia spadku, czyli w dniu śmierci spadkodawcy.
Potrzebujesz pomocy adwokata w uregulowaniu spraw spadkowych? Zapraszam do mojej kancelarii
Potrzebujesz wsparcia w sprawach dotyczących spadku w Polsce? Jako adwokat pomogę Ci w przygotowaniu wniosków, przeprowadzeniu postępowania o stwierdzenie nabycia spadku oraz w uzyskaniu aktu poświadczenia dziedziczenia. Moja kancelaria zadba o wszystkie formalności spadkowe i ochronę Twoich interesów.
Podsumowanie
Dziedziczenie ustawowe to podstawowa forma dziedziczenia w polskim prawie spadkowym, która uruchamiana jest automatycznie w przypadku braku testamentu. Kolejność dziedziczenia oraz sposób podziału spadku regulowany jest szczegółowo przez kodeks cywilny.
Każdy spadkobierca ustawowy powinien być świadomy:
- kto może być powołany do spadku z ustawy,
- jakie są zasady dziedziczenia w częściach równych,
- kiedy spadek przypada gminie lub Skarbowi Państwa,
- jakie skutki ma odrzucenie spadku,
- jakie są zasady dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem.
Zrozumienie tych zasad pozwala świadomie podjąć decyzje o przyjęciu lub odrzuceniu spadku i zabezpieczeniu praw majątkowych spadkobierców.
FAQ – najczęściej zadawane pytania
Kiedy spadek przypada małżonkowi spadkodawcy?
Spadek przypada małżonkowi spadkodawcy w przypadku dziedziczenia ustawowego, jeśli nie został on wyłączony od dziedziczenia. W zależności od sytuacji dziedziczy on cały spadek lub swój udział dzieli z innymi spadkobiercami, np. dziećmi lub rodzicami zmarłego.
Jaka część spadku przypada małżonkowi w przypadku dziedziczenia ustawowego?
W przypadku dziedziczenia w zbiegu z dziećmi przypada małżonkowi co najmniej 1/4 całego spadku, nawet jeśli dzieci jest więcej. Gdy dziedziczy wraz z rodzicami, rodzeństwem lub ich zstępnymi, udział małżonka wynosi połowę spadku.
Kiedy spadek przypada jego rodzicom?
Spadek przypada jego rodzicom w sytuacji, gdy spadkodawca nie miał dzieci ani małżonka. Wówczas rodzice dziedziczą w częściach równych, o ile oboje żyją. Jeśli rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, ich udziały przypadają rodzeństwu spadkodawcy.
Ile wynosi udział spadkowy matki spadkodawcy?
Udział spadkowy matki spadkodawcy zależy od tego, kto jeszcze dziedziczy. Gdy dziedziczy wraz z małżonkiem zmarłego i brakuje ojca, udział spadkowy matki może wynosić 1/2. Jeśli dzieli spadek z małżonkiem i drugim rodzicem – każdemu z rodziców przypada 1/4.
Co się dzieje w przypadku braku dzieci?
W braku dzieci spadkodawcy dziedziczą osoby z kolejnej grupy – czyli małżonek i rodzice. Jeśli nie ma też małżonka, spadek przypada jego rodzicom. W razie ich śmierci dziedziczą rodzeństwo spadkodawcy, a przy ich braku – dalsi krewni.
Co jeśli brak jest rodzeństwa spadkodawcy?
Gdy brak jest rodzeństwa spadkodawcy oraz ich zstępnych, a rodzice również nie żyją, do dziedziczenia powołuje się dziadków. Jeśli także ich nie ma – dziedziczenie ustawowe przechodzi na pasierbów, a w ostateczności spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.
Jak dzielony jest spadek w przypadku dziedziczenia wynikającego z ustawy?
W przypadku dziedziczenia wynikającego z ustawy spadek dzielony jest między uprawnionych według zasad określonych w kodeksie cywilnym. Spadkobiercy dziedziczą w częściach równych, chyba że przepisy wprost przewidują inną zasadę (np. minimum 1/4 dla małżonka, 1/2 w zbiegu z rodzicami).
Czy dzieci i wnuków dziedziczą po osobie zmarłej?
Tak, dzieci i wnuków spadkodawcy należą do pierwszej grupy spadkobierców ustawowych. Jeśli dziecko zmarło wcześniej, przypada jego dzieciom w częściach równych udział, który by mu się należał. Zasada ta obejmuje także prawnuków.
Jaki udział spadkowy rodzica obowiązuje, gdy dziedziczy z małżonkiem spadkodawcy?
W przypadku, gdy udział spadkowy rodzica jest dzielony z małżonkiem spadkodawcy, standardowo udział spadkowy każdego z rodziców wynosi 1/4, a udział małżonka spadkodawcy wynosi połowę spadku. To zabezpiecza interes współmałżonka.
