Instytucja zachowku jest jednym z kluczowych elementów prawa spadkowego w Polsce, ściśle uregulowana w kodeksie cywilnym. Jej głównym celem jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy, w sytuacjach gdy zostali oni pominięci w testamencie albo otrzymali znacznie mniej, niż przysługiwałoby im w przypadku dziedziczenia ustawowego.
Zachowek zapewnia, że nawet w przypadku pełnej swobody rozrządzeń majątkowych przez zmarłego za życia – poprzez darowizny, zapisy windykacyjne czy testament – określony krąg osób nie zostanie całkowicie pozbawiony udziału w majątku spadkodawcy.
W artykule przedstawione zostaną szczegółowe informacje na temat tego, co to jest zachowek, komu przysługuje, jak dokonać obliczenia jego wysokości, a także, w jaki sposób dochodzić swoich roszczeń.
Definicja zachowku
Zachowek to roszczenie pieniężne przysługujące określonym osobom – przede wszystkim zstępnym (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy – wówczas, gdy zostali pominięci w testamencie lub wskutek dokonanych przez zmarłego darowizn ich udział w spadku został znacznie ograniczony.
Prawo do zachowku nie polega na otrzymaniu rzeczy czy praw wchodzących w skład spadku, lecz wyłącznie na uzyskaniu określonej kwoty pieniężnej od spadkobiercy lub osób obciążonych obowiązkiem zapłaty.
Cel i funkcja zachowku
Podstawowym zadaniem tej instytucji jest ochrona najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Zmarły, sporządzając testament, może powołać do spadku dowolną osobę – nawet spoza kręgu rodzinnego. Jednak ustawodawca uznał, że pewna minimalna część wartości majątku powinna należeć się bliskim. Dzięki temu zachowek przysługuje osobom, które w innej sytuacji mogłyby być pozbawione jakichkolwiek korzyści po śmierci bliskiego.
Komu przysługuje zachowek po rodzicach?
Prawo spadkowe wskazuje precyzyjnie, komu przysługuje zachowek. Są to:
- Zstępni – dzieci, wnuki, prawnuki.
- Małżonek spadkodawcy.
- Rodzice spadkodawcy, jeżeli zmarły nie pozostawił zstępnych i to oni byliby powołani do dziedziczenia z mocy ustawy.
Krąg ten jest zamknięty – zachowek nie przysługuje np. rodzeństwu zmarłego czy dalszym krewnym.
Kiedy należy się zachowek?
Zachowek należy się wówczas, gdy osoba uprawniona została pominięta w testamencie lub otrzymała mniej, niż gwarantują przepisy. Uprawniony nie musi być formalnie powołany do spadku. Wystarczy, że na podstawie spadku z ustawy należałby do grona spadkobierców.
W praktyce oznacza to, że nawet jeżeli spadkodawca w testamencie powołał tylko jednego spadkobiercę, np. przyjaciela, to dzieci, małżonek czy rodzice mogą dochodzić swoich roszczeń o zapłatę zachowku.
Wysokość zachowku
Wysokość zachowku zależy od kilku czynników:
- zasadniczo zachowek wynosi połowę tego, co dana osoba odziedziczyłaby z ustawy (jej udziału spadkowego),
- jeżeli jednak uprawniony jest małoletni (np. dziecko) albo trwale niezdolny do pracy, wówczas zachowek wynosi dwie trzecie udziału.
Przykład:
Jeżeli spadkodawca pozostawił żonę i jedno dziecko, to przy dziedziczeniu ustawowym każdy otrzymałby po 1/2. Gdyby dziecko zostało pominięte w testamencie, zachowek wyniesie 1/4 wartości całego spadku (połowa udziału spadkowego).
Substrat zachowku
Do obliczenia zachowku konieczne jest określenie tzw. substratu zachowku. Tworzy go:
- wartość majątku pozostawionego w chwili otwarcia spadku,
- powiększona o dokonane przez spadkodawcę darowizny i zapisy windykacyjne.
Przy tym nie dolicza się:
- drobnych darowizn,
- darowizn dokonanych na rzecz osób spoza kręgu spadkobierców, jeżeli miały miejsce ponad 10 lat przed śmiercią spadkodawcy.
Ile wynosi zachowek? Jak dokonać obliczenia?
Proces obliczenia wygląda następująco:
- Ustalenie kręgu osób, które mogłyby dziedziczyć z ustawy.
- Określenie teoretycznego udziału spadkowego każdej z nich.
- Wyliczenie, ile wynosi połowa (lub dwie trzecie – w przypadku małoletnich lub osób trwale niezdolnych do pracy) udziału.
- Ustalenie substratu zachowku, czyli wartości majątku po doliczeniu odpowiednich darowizn.
- Wyliczenie ostatecznej kwoty przysługującej uprawnionemu.
Kto nie ma praw do zachowku?
Prawa do zachowku nie mają:
- osoby wydziedziczone w testamencie,
- osoby, które zrzekły się dziedziczenia,
- osoby, które odrzuciły spadek,
- małżonek, przeciwko któremu zmarły wniósł uzasadniony pozew o rozwód lub separację,
- małżonek pozostający w separacji,
- osoby uznane za niegodne dziedziczenia.
W niektórych przypadkach roszczenie o zachowek przechodzi na zstępnych takich osób – np. dzieci wydziedziczonego mogą dochodzić świadczenia.
Dochodzenie roszczeń o zachowek
Roszczenie o zachowek powstaje z chwilą śmierci spadkodawcy. Zgodnie z prawem, roszczenie to przedawnia się po upływie 5 lat od ogłoszenia testamentu.
Aby uzyskać należną kwotę, uprawniony może skierować do spadkobierców wezwanie do dobrowolnej zapłaty. Jeśli nie przyniesie to efektu, konieczne jest złożenie do sądu pozwu o roszczenie o zapłatę zachowku.
Sprawa toczy się przed sądem cywilnym właściwym ze względu na ostatnie miejsce pobytu zmarłego. W praktyce często wymaga to sporządzenia szczegółowych obliczeń i powołania biegłych rzeczoznawców w celu wyceny majątku.
Zapłata zachowku
Obowiązek zapłaty zachowku spoczywa na spadkobiercach, którzy odziedziczyli majątek na podstawie testamentu albo z mocy ustawy. W niektórych przypadkach odpowiedzialność mogą ponosić również osoby obdarowane przez spadkodawcę darowiznami.
Rola kancelarii w sprawach o zachowek
Dochodzić roszczenia o zapłatę zachowku można samodzielnie, jednak sprawy te bywają złożone – szczególnie gdy w grę wchodzą duże majątki, liczne darowizny lub spory w rodzinie. Dlatego warto skorzystać z pomocy profesjonalnej kancelarii adwokackiej lub radcowskiej.
Specjalista pomoże w przygotowaniu pozwu, wyliczeniu należnej kwoty oraz reprezentacji przed sądem. Dzięki temu uprawniony ma większe szanse na uzyskanie świadczenia, które faktycznie mu się przysługuje.
Potrzebujesz pomocy adwokata w sprawie spadkowej lub o zachowek?
Jeżeli stoisz przed trudnym wyzwaniem związanym ze sprawą spadkową lub dochodzeniem zachowku, nie zostawiaj tego bez profesjonalnego wsparcia. Postępowania spadkowe często wiążą się z dużym ładunkiem emocjonalnym i skomplikowanymi przepisami prawa, dlatego warto powierzyć je specjaliście.
Skorzystaj z pomocy mojej kancelarii adwokackiej, gdzie otrzymasz rzetelne doradztwo, przygotowanie odpowiednich pism procesowych oraz reprezentację przed sądem. Dzięki mojemu doświadczeniu w sprawach dziedziczenia i zachowku zadbam o Twoje interesy i pomogę Ci uzyskać należne prawa w możliwie najkorzystniejszy sposób.
Podsumowanie
Zachowek jest instytucją mającą ogromne znaczenie dla ochrony interesów rodziny spadkodawcy. Choć spadkodawca ma swobodę rozporządzania swoim majątkiem, ustawodawca zagwarantował, że najbliższym członkom rodziny zawsze będzie się należał minimalny udział w wartości spadku.
Kluczowe fakty:
- Zachowek przysługuje dzieciom, wnukom, prawnukom, małżonkowi i rodzicom zmarłego.
- Wysokość zachowku to połowa udziału, jaki przypadałby przy dziedziczeniu ustawowym, albo dwie trzecie w przypadku małoletnich i osób trwale niezdolnych do pracy.
- Roszczenie o zachowek dochodzone jest w formie pieniężnej, a obowiązek jego spełnienia spoczywa na spadkobiercach.
- Termin na zgłoszenie roszczenia wynosi 5 lat od otwarcia spadku.
- W przypadku sporów warto skorzystać z pomocy profesjonalnej kancelarii.
Dzięki temu rozwiązaniu ustawodawca stworzył równowagę pomiędzy wolą zmarłego a koniecznością zabezpieczenia ekonomicznego jego rodziny.
FAQ – najczęściej zadawane pytania
1. Czym jest zachowek i komu przysługuje?
Zachowek to prawo majątkowe, które zapewnia najbliższej rodzinie spadkodawcy minimalny udział w wartości majątku spadkowego, nawet jeśli zostali pominięci w testamencie. Prawo do zachowku przysługuje dzieciom (także wnukom i prawnukom), małżonkowi oraz – w pewnych sytuacjach – rodzicom.
2. Zachowek i komu należy się po rodzicach?
Zachowek po rodzicach należy się przede wszystkim ich dzieciom. Jeżeli jedno z dzieci zmarło wcześniej, to udział w zachowku przechodzi na jego zstępnych, czyli wnuki spadkodawcy.
3. Jak obliczyć wartość zachowku?
Przy obliczaniu zachowku najpierw określa się, kto byłby powołany do spadku z ustawy i jaki byłby jego udział. Następnie ustala się czystą wartość spadku – czyli wartość aktywów po odjęciu długów. Do tego dolicza się darowizny i zapisy windykacyjne. Wreszcie oblicza się, ile wynosi zachowek – połowa udziału spadkowego, a w przypadku małoletnich lub osób trwale niezdolnych do pracy – dwie trzecie wartości udziału spadkowego.
4. Czy prawo do części majątku zawsze przysługuje?
Prawo do części majątku w formie zachowku przysługuje wyłącznie określonym osobom – zstępnym, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy. Nie obejmuje np. rodzeństwa czy dalszych krewnych.
5. Kiedy roszczenie o zachowek przedawnia się?
Roszczenie o zachowek przedawnia się po 5 latach od ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku. Po tym terminie nie można już skutecznie domagać się zachowku w sądzie.
6. Czy uwzględnia się spadkobierców niegodnych albo tych, którzy odrzucili spadek?
Tak. Przy obliczaniu udziału, jaki przypadałby osobom uprawnionym, uwzględnia się spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy odrzucili spadek. Nie bierze się natomiast pod uwagę osób, które zrzekły się dziedziczenia lub zostały wydziedziczone.
7. Jakie osoby uprawnione do zachowku mogą go dochodzić?
Osoby uprawnione do zachowku to dzieci, wnuki, małżonek i rodzice, jeśli byliby powołani do spadku z ustawy. Mogą one żądać zapłaty pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia, jeśli otrzymały należnego im zachowku tylko częściowo.
8. Jak wygląda pozew o zachowek?
Jeżeli spadkobiercy nie chcą dobrowolnie zapłacić zachowku, należy złożyć pozew o zachowek w sądzie cywilnym. Należy wystąpić do sądu właściwego według ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. W pozwie trzeba wskazać, jaka jest wartość zachowku i jakie kroki należy podjąć, aby go odzyskać.
9. Czy zachowek można dochodzić od spadkobierców testamentowych?
Tak. Uprawnieni mogą dochodzić od spadkobierców testamentowych zapłaty zachowku, jeśli na mocy testamentu to oni otrzymali całość majątku. Obowiązek ten może także obciążać osoby, które otrzymały darowizny od spadkodawcy.
10. Co jeśli uprawnione do zachowku osoby zostały wydziedziczone?
Uprawnione do zachowku osoby wydziedziczone nie mogą same dochodzić świadczenia. Jednak ich dzieci – czyli dalsi zstępni – wchodzą w ich miejsce i mogą dochodzić roszczeń o zachowek.
11. Czy zachowek to zawsze gotówka?
Tak. Zachowek to prawo do świadczenia pieniężnego – spadkobierca zobowiązany jest do przekazania odpowiedniej kwoty. Nie można żądać rzeczy ani praw ze spadku, chyba że strony dobrowolnie się na to umówią.
12. Czy można żądać zachowku od spadkobierców niegodnych?
Tak, roszczenie można kierować przeciwko tym, którzy faktycznie nabyli spadek – również jeśli są spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku na innych zasadach. Jednak gdy ktoś został prawomocnie uznany za niegodnego, nie ma prawa sam występować o zachowek.
